Rozmieszczenie czujek dymu zgodnie z normą PN-EN 54

PrzezAgata Nosek

Wprowadzenie

Prawidłowe rozmieszczenie czujek dymu w budynku ma kluczowe znaczenie dla szybkiego wykrycia pożaru i skutecznego alarmowania. Źle rozmieszczone czujki mogą opóźnić wykrycie dymu lub generować fałszywe alarmy, co jest niepożądane zarówno dla bezpieczeństwa, jak i dla spełnienia wymagań Państwowej Straży Pożarnej (PSP) przy odbiorach systemu. W Polsce projektowanie Systemów Sygnalizacji Pożaru (SSP) musi być zgodne z obowiązującymi przepisami i normami – przede wszystkim z wytycznymi normy PN-EN 54-14 (Specyfikacja Techniczna dot. projektowania SSP) oraz przepisami krajowymi. Wszystkie urządzenia wchodzące w skład SSP (czujki, centrale itp.) muszą posiadać certyfikat CE oraz świadectwo dopuszczenia CNBOP, co gwarantuje ich niezawodność. Niniejszy artykuł prezentuje praktyczne porady dotyczące rozmieszczania czujek dymu w obiektach budowlanych – w sposób zrozumiały dla osób spoza branży, a jednocześnie zgodny z wymaganiami specjalistów PPOŻ. Dowiesz się tu, gdzie montować czujki dymu, jak daleko od ścian i innych przeszkód je lokować, jak rozplanować je w korytarzach czy wysokich pomieszczeniach, a także jakich błędów unikać, by system został bez problemu odebrany przez PSP.

Podstawowe zasady rozmieszczania czujek dymu

Czujki dymu najlepiej montować na suficie, możliwie centralnie w pomieszczeniu. Wynika to z fizyki pożaru – dym unosi się ku górze wraz z gorącym powietrzem, a następnie rozprzestrzenia pod stropem poziomo. Montaż czujki na środku sufitu zapewnia więc najkrótszą drogę dymu do sensora. Należy zachować odstęp od ścian – minimum 0,5 mod każdej bocznej ściany czy dużej przeszkody, aby uniknąć tzw. martwych stref, w których może gromadzić się dym bez dotarcia do czujki. Ilustruje to poniższy schemat – nie wolno instalować czujki w narożniku ani tuż przy ścianie: najlepszym miejscem jest sufit z dala od krawędzi, ewentualnie wysokie partie ściany.

Jeśli nie ma możliwości montażu czujki na suficie (np. nietypowa konstrukcja), dopuszcza się instalację na ścianie, blisko sufitu. W takim przypadku czujkę należy umieścić na wewnętrznej ścianie, a jej górna krawędź powinna znajdować się co najmniej 10 cm poniżej sufitu, zaś dolna nie dalej niż 30 cm od sufitu. Taki zakres (10–30 cm poniżej stropu) zapewnia, że dym gromadzący się pod sufitem nadal dotrze do czujki. Przy skośnych (pochyłych) stropach czujki dymu mocujemy możliwie blisko najwyższego punktu: do ok. 0,9 m od kalenicy (mierząc poziomo), pamiętając o zachowaniu min. 10 cm poniżej szczytu. W pomieszczeniach ze spadzistym dachem czujki należy rozmieścić przy najwyższej części stropu – to tam najszybciej zbierze się gorący dym. Podstawowa zasada: ciepły dym zbiera się u góry, więc wszystkie czujki instalujemy wysoko.

Istotnym parametrem jest maksymalny obszar detekcji pojedynczej czujki dymu. Standardowo przyjmuje się, że jedna punktowa czujka dymu jest w stanie chronić około 60–80 m² powierzchni pomieszczenia – przy założeniu płaskiego sufitu i braku przeszkód. W praktyce przekłada się to na maksymalny rozstaw czujek około 8–9 metrów między sobą oraz najdalej 4–4,5 m od ściany. 

Poniższa tabela zbiera kluczowe wartości, jakich należy przestrzegać przy projektowaniu rozmieszczenia czujek pożarowych:

Rodzaj czujkiMaksymalny rozstaw
(siatka na suficie)		Maks. odległość od ścianyZalecana maks. wysokość
(montażu pod stropem)		Dodatkowe uwagi
Czujka dymu punktowa (optyczna, EN 54-7) 8,8 m (siatka)
12 m (korytarz ≤ 2 m)		4,4 m ~11–12 m (zalecane)
do 16 m (max po weryfikacji)		 Montaż na suficie; min. 0,5 m od ścian i przeszkód. W korytarzach montować w osi sufitu. Powyżej ~12 m rozważyć czujki liniowe lub zasysające.
Czujka ciepła punktowa (maksymalne, EN 54-5) 6,4 m (siatka)
9 m (korytarz ≤ 2 m)		3,2 mdo ~7,5 m (klasa A1) Reaguje na temperaturę – opóźnienie względem dymu. Min. 0,5 m od przeszkód. W korytarzu ostatnia czujka ≤ 4,5 m od końca. Dobierać klasę (A1, A2, B…) do wysokości/środowiska.
Czujka dymu liniowa (optyczna bariera, EN 54-12)do 100 m długości (TX–RX)— ~16 m (zalecane)
do 25 m (warunkowo)		 Dla hal i wysokich przestrzeni. Unikać przeszkód w wiązce; przy dużych długościach uwzględnić kalibrację i dylatacje.
Czujka zasysająca (system aspiracyjny, EN 54-20) Rury do kilkudziesięciu m;
otwory co 6–10 m (typowo)		— ~16 m typowo
do 40+ m (specjalistyczne)		 Bardzo czuły system – aktywne zasysanie przez sieć rurek. Dla wysokich/rozległych obiektów. Możliwy podział na strefy w jednej instalacji.

Objaśnienie: Powyższe wartości wynikają z norm projektowych (CEN/TS 54-14) oraz praktyki inżynierskiej. Dla czujek punktowych dymu promień skutecznego działania wynosi ok. 6,2 m, co przekłada się na siatkę 8,8 × 8,8 m (odległość między czujkami) i 4,4 m od ścian. W wąskich korytarzach dym rozchodzi się wzdłuż długości, dlatego dopuszcza się tam większe odległości między czujkami (do 12 m dla dymu) – ale ostatnia czujka i tak musi być nie dalej niż ~6 m od końca korytarza. Czujki ciepła mają mniejszy zasięg (siatka ~6 × 6 m) z uwagi na ich niższą czułość i większe opóźnienie – reagują dopiero, gdy temperatura w pobliżu czujki wzrośnie o zadany próg, podczas gdy czujki dymu wykrywają już sam dym.

Wysokość pomieszczenia silnie wpływa na skuteczność detekcji. Badania wskazują, że gorący dym potrafi tworzyć pod sufitem warstwę (tzw. poduszkę dymową) na wysokości około 11 m, poniżej której dym może nie opadać. Oznacza to, że punktowe czujki dymu zamontowane wyżej niż ~11–12 m mogą nie wychwycić w porę dymu unoszącego się pod stropem – stąd zalecenie, by maksymalna wysokość montażu czujek dymu nie przekraczała 11–12 m. Powyżej tej granicy normy zalecają zastosowanie innego typu detekcji (specjalne czujki wczesnej detekcji). W praktyce dla hal wysokich, magazynów itp. stosuje się wspomniane czujki liniowe lub systemy zasysające, które są w stanie efektywnie monitorować przestrzenie do 15–20+ metrów wysokości. Punktowe czujki ciepła mają jeszcze niższe dopuszczalne wysokości montażu – standardowe w klasie A1 tylko do ok. 7,5–8 m.

Prawidłowe rozplanowanie czujek polega na podziale chronionego stropu na sektory o powierzchni pokrywanej przez pojedynczą czujkę. W małych pomieszczeniach (rzędu kilkunastu czy kilkudziesięciu m²) zwykle wystarcza jedna czujka dymu, umieszczona możliwie centralnie. W większych – konieczne jest użycie kilku czujek w układzie siatki, tak by cały sufit był w zasięgu ich “wzroku” (promienia detekcji). W praktyce jeśli pokój jest większy niż ~30–50 m², zaleca się co najmniej dwie czujki dla pewności pełnego pokrycia. Ponadto, jeśli pomieszczenie ma nieregularny kształt lub występują w nim podwieszone fragmenty sufitu, belki, podciągi – każdą wydzieloną przestrzeń podstropową należy również skontrolować czujką (lub tak rozmieścić istniejące, by te zakamarki nie pozostały “ślepe”).

Poniżej zestawiono typowe przypadki rozmieszczenia czujek wraz z praktycznymi zaleceniami:

Sytuacja / przestrzeńZalecenia rozmieszczenia czujek dymu
Małe pomieszczenie (<30 m²) Jedna czujka dymu centralnie na suficie zwykle wystarczy (o ile brak poważnych przeszkód architektonicznych). Zachowaj min. 0,5 m od ścian i elementów konstrukcji.
Duże, wydłużone pomieszczenie Rozmieść wiele czujek w regularnym szyku – w jednej linii wzdłuż długiego korytarza lub w siatce przy szerszych obszarach. Odległości między czujkami i od ścian nie mogą przekraczać dopuszczalnych (np. 8–9 m dla czujek dymu). Przy bardzo długich pomieszczeniach zalecany jest podział na oddzielne strefy dozorowe dla łatwiejszej lokalizacji alarmu.
Wąski korytarz (szer. ≤2 m) Czujki dymu montuj w osi sufitu korytarza (centralnie). Można zwiększyć rozstaw do maks. 12 m między czujkami, ponieważ dym w korytarzu rozprzestrzenia się wzdłuż jego długości. Pierwsza i ostatnia czujka nie dalej niż ~6 m od końca korytarza. Dla czujek ciepła: do 9 m między czujkami i maks. 4,5 m od końców.
Pomieszczenie wysokie (>12 m) Standardowe punktowe czujki dymu mogą być niewystarczające. Zastosuj czujki liniowe lub aspiracyjne – skuteczniejsze w wysokich kubaturach. Czujka liniowa (bariera IR) zabezpiecza przestrzeń między nadajnikiem a odbiornikiem do ok. 100 m długości i ok. 14 m szerokości strefy (zwykle wystarcza jedna linia na 10–15 m szerokości hali). System aspiracyjny aktywnie zasysa powietrze z wielu punktów, zapewniając wczesne wykrycie. Rozważ uzupełniająco czujki płomienia (IR/UV) patrzące pod dach dla szybko rozwijających się pożarów.

Unikanie fałszywych alarmów – dobre praktyki rozmieszczenia

Bardzo ważnym aspektem projektowania systemu detekcji pożaru jest minimalizowanie fałszywych alarmów. Nieprawidłowe usytuowanie czujek dymu może skutkować częstymi alarmami niezwiązanymi z pożarem, co bywa uciążliwe i może prowadzić do bagatelizowania sygnałów. Aby tego uniknąć, warto przestrzegać kilku praktycznych zasad:

  • Trzymaj czujki z dala od źródeł pary, kurzu i spalin. Nie instaluj czujek dymu w bezpośredniej bliskości kuchni ani w samych kuchniach (chyba że to specjalne czujki kuchenne). Dym kuchenny czy para z gotowania mogą regularnie wzbudzać alarmy. Jeśli pomieszczenie kuchenne wymaga detekcji, zastosuj czujkę ciepła zamiast dymu lub czujkę multisensorową odporniejszą na zanieczyszczenia. Podobnie w garażach – spaliny samochodowe mogą aktywować zwykłą czujkę dymu, dlatego w garażu montuje się raczej czujki ciepła (lub specjalne czujki dymu o obniżonej czułości do systemów wentylacji).

  • Unikaj montażu w miejscach o silnym ruchu powietrza. Bezpośrednio przy otworach wentylacyjnych, klimatyzatorach, wentylatorach wyciągowych czy nad grzejnikami nie powinno być czujek. Silny przepływ powietrza może opóźnić dotarcie dymu do czujki albo zassać zanieczyszczenia (kurz) do komory pomiarowej, powodując fałszywe alarmy. Z tego powodu, projektując rozmieszczenie, sprawdź plan wentylacji – czujka powinna być w miejscu, gdzie dym swobodnie napłynie, a nie w strefie intensywnego nawiewu. Np. w długiej hali z dużymi nawiewami warto lokować czujki pomiędzy strumieniami powietrza, nie bezpośrednio w nich.

  • Uwaga na skrajne temperatury i wilgotność. Standardowe czujki dymu działają poprawnie w zakresie temperatur ok. 0–40°C. Nie instaluj ich w miejscach, gdzie zimą spada temperatura poniżej zera (nieogrzewane magazyny, strychy) lub panuje bardzo wysoka temperatura (np. tuż pod dachem hali przemysłowej, jeśli latem bywa tam >40°C). Również bardzo wysoka wilgotność (np. łazienki, pralnie przemysłowe, sauny) nie jest odpowiednim miejscem dla typowej czujki dymu – para wodna może wywoływać alarmy. W takich miejscach, jeśli ochrona jest wymagana, stosuje się inne metody (czujki temperaturowe liniowe, detektory CO itp.) lub czujki specjalnie przystosowane.

  • Dobierz typ czujki do środowiska. Częstym błędem jest założenie jednego rodzaju czujek w całym obiekcie. Tymczasem różne pomieszczenia mogą wymagać różnych rozwiązań. Przykładowo: w biurach, salach konferencyjnych sprawdzą się standardowe optyczne czujki dymu (szybka detekcja zadymienia), ale już w warsztacie mechanicznym lepsze będą czujki ciepła (dużo kurzu i spalin), a w pomieszczeniu z elektronikąprzydatne mogą być czujki multisensorowe lub nawet aspiracyjne (wczesne wykrycie tlącego się sprzętu). 

Poniższa tabela podsumowuje rekomendacje:

Typ obiektu / środowiskoRekomendowane rozwiązania detekcjiUzasadnienie / uwagi
Biura, pokoje, sale
(czyste pomieszczenia, kategoria ZL – ludzie)		Punktowe czujki dymu optyczne (adresowalne) Zapewniają najszybsze wykrycie dymu z tlenień mebli, papieru itp. W czystych pomieszczeniach ryzyko fałszywych alarmów jest minimalne, a wysoka czułość daje wczesne ostrzeżenie.
Hale magazynowe / produkcyjne
(czyste, niewysokie do ~10 m)		Czujki dymu punktowe; ewentualnie czujki optyczno-termiczne (dualne) W większych przestrzeniach warto stosować czujki adresowalne z monitorowaniem zabrudzenia (sygnalizacja konserwacji). Czujki dualne ograniczają fałszywe alarmy, reagując na dym i szybki wzrost temperatury.
Obiekty zapylone / wilgotne
(stolarnia, kuchnia przemysłowa, garaż)		Czujki ciepła (A1R / B) lub multisensor o obniżonej czułości na dym Zwykłe czujki dymu mogłyby generować częste fałszywe alarmy (kurz, para). Czujka ciepła reaguje na realny wzrost temperatury; multisensor z algorytmami filtruje zakłócenia. Uwaga: gdy wymagane jest szybsze wykrycie (np. kotłownia na paliwo stałe), stosuje się specjalne czujki dymu o niższej czułości lub aspiracyjne z filtrami.
Wysokie magazyny, atria
(powyżej kilkunastu metrów wysokości)		Czujki liniowe (bariery optyczne) lub systemy zasysające (ASP) Skutecznie pokrywają dużą kubaturę. Bariery montowane pod dachem na przeciwległych ścianach — jedna linia potrafi chronić nawet ok. 1500 m² połaci dachu. System aspiracyjny rozprowadza rurki z otworami i aktywnie pobiera próbki powietrza, osiągając wyższą czułość na dużej wysokości.

Dobór urządzeń powinien zawsze być potwierdzony ich certyfikacją – w Polsce wszystkie wymienione typy (zarówno czujki punktowe, jak i liniowe czy systemy aspiracyjne) muszą mieć aprobaty CNBOP i spełniać normy serii EN 54. Na szczęście większość renomowanych producentów posiada takie certyfikaty, a firma FUMARO dostarcza wyłącznie urządzenia spełniające te wymagania. W ofercie FUMARO znajdują się m.in. nowoczesne czujki multisensorowe (optyczno-termiczne) o podwyższonej odporności na zakłócenia, adresowalne czujki dymu z funkcją autodiagnostyki zabrudzenia komory, jak również czujki liniowe i systemy detekcji zasysającej do specjalnych zastosowań – wszystkie z ważnym świadectwem CNBOP. Dzięki temu projektanci i instalatorzy mogą dobrać rozwiązanie optymalne do każdego środowiska, nie obawiając się problemów z odbiorem.

Najczęstsze błędy przy rozmieszczaniu czujek (a odbiór PSP)

Na koniec przyjrzyjmy się typowym błędom popełnianym przy projektowaniu i instalacji czujek dymu – ich unikanie pomoże przejść pomyślnie odbiór systemu przez PSP. Oto najczęstsze uchybienia i wskazówki, jak ich uniknąć:

  • Pominięcie chronionych stref – np. brak czujki w pomieszczeniu, które tego wymaga. Często zapomina się o małych magazynkach, poddaszach technicznych, sufitach podwieszanych ze znacznym zagrożeniem pożarowym (tzw. przestrzeniach ukrytych). Przepisy wymagają, aby system obejmował wszystkie strefy pożarowe, w których konieczna jest sygnalizacja pożaru. Dlatego projektant powinien dokładnie przeanalizować obiekt i umieścić czujki we wszystkich pomieszczeniach przewidzianych do ochrony (zgodnie z rozporządzeniem o ochronie ppoż. budynków oraz warunkami technicznymi). PSP przy odbiorze zwraca uwagę na „dziury” w detekcji – jeśli jakieś pomieszczenie objęte scenariuszem pożarowym nie ma czujki, może to zostać uznane za niezgodność. Unikajmy zatem zostawiania niechronionych przestrzeni, chyba że przepisy wyraźnie na to pozwalają (np. niektóre małe pomieszczenia bez stałego pobytu ludzi mogą być wyłączone, ale to zawsze wymaga uzasadnienia).

  • Zły dobór rodzaju czujki do pomieszczenia – jak wspomniano wyżej, częstym błędem jest montaż czujek dymu tam, gdzie powinny być ciepła lub odwrotnie. PSP w trakcie odbioru może zakwestionować np. czujkę dymu w kotłowni na węgiel (gdzie powinna być raczej czujka temperatury) albo brak czujek na klatce schodowej użytej do wentylacji pożarowej (gdzie wymaga się czujek dymu do sterowania oddymianiem). Rozwiązanie:kieruj się zarówno normą projektową, jak i zdrowym rozsądkiem – uwzględnij warunki środowiskowe. Unikaj też stosowania czujek domowych (bateryjnych) w profesjonalnym systemie – to poważny błąd; każdy element systemu SSP musi być częścią certyfikowanego systemu.

  • Nieprawidłowe rozmieszczenie względem konstrukcji – np. czujka zainstalowana zbyt blisko ściany, pod belką stropową lub tuż obok wentylatora. Takie położenie może uniemożliwić wykrycie pożaru w początkowej fazie. Normy precyzują minimalne odległości (0,5 m od ścian, określone zasięgi od belek i podciągów w zależności od ich wysokości). Upewnij się, że czujka „widzi” pomieszczenie – nie może być zasłonięta przez elementy konstrukcyjne ani urządzenia (np. duże klimatyzatory podsufitowe). Przy odbiorze PSP może to wyjść na jaw podczas oględzin: strażacy zwracają uwagę, czy czujka nie jest „schowana” za belką albo w wnęce. Jeśli sufit ma dużo podziałów (np. sufity kasetonowe, belkowania), konieczne może być dołożenie dodatkowych czujek w każdej oddzielnej przestrzeni.

  • Brak dokumentacji i oznaczeń – choć to nie błąd samego rozmieszczenia, warto wspomnieć: każda czujka na planie powinna mieć nadany adres / numer i być przypisana do strefy dozorowej, co musi zgadzać się z opisem w dokumentacji powykonawczej. Często zdarza się, że po instalacji rozmieszczenie lekko się zmieni (np. przesunięto czujkę o metr od planu) – zadbaj, by dokumentacja powykonawcza była aktualna. PSP sprawdza zgodność realnego rozmieszczenia z projektowym – niezgodności mogą opóźnić odbiór. Ponadto każda czujka powinna mieć trwałe oznaczenie (etykietę) z numerem, zgodnie z projektem, co ułatwia identyfikację podczas testów odbiorczych.

  • Brak certyfikatów lub nieodpowiednie urządzenia – w kontekście odbioru PSP to krytyczny błąd. Jeśli użyjesz czujki bez świadectwa dopuszczenia CNBOP lub centrali, która nie spełnia normy, odbiór się nie powiedzie. Strażacy podczas odbioru często wymagają okazania dokumentów potwierdzających dopuszczenie urządzeń do użytkowania w ochronie ppoż. (certyfikaty CNBOP, deklaracje zgodności CE). Dlatego zawsze upewnij się, że wszystkie czujki, sygnalizatory, centrale – dosłownie każdy element systemu – mają wymagane certyfikaty i atesty. Montaż nawet świetnej jakości urządzenia, ale bez polskiego dopuszczenia, jest niezgodny z prawem. FUMARO jako dostawca dba o to, by w projektach znalazły się wyłącznie atestowane podzespoły, co pozwala uniknąć takiego błędu.

Podsumowanie i dodatkowe wskazówki

Rozmieszczenie czujek dymu w systemie sygnalizacji pożaru to zadanie wymagające nie tylko znajomości norm i przepisów, ale też zdroworozsądkowego podejścia do specyfiki obiektu. Zasady typu „0,5 m od ściany” czy „maksymalnie 8,8 m między czujkami” wynikają z badań nad zachowaniem się dymu i zostały ujęte w normach, ale to inżynier projektu musi ocenić, jak te reguły zastosować w konkretnym budynku. Zawsze celem jest wykrycie pożaru możliwie jak najwcześniej, przy jednoczesnym zminimalizowaniu fałszywych alarmów – te dwie kwestie trzeba wyważyć. Dobrze zaprojektowany układ czujek sprawi, że realne zagrożenie zostanie błyskawicznie wykryte, a system pozostanie „cichy” przy zjawiskach nieszkodliwych (np. dymek z tostera nie powinien blokować całego biura alarmem).

Projektując i instalując system, warto konsultować się ze specjalistami oraz korzystać z doświadczenia firm branżowych. FUMARO – jako ekspert w dziedzinie ochrony przeciwpożarowej – służy wsparciem na każdym etapie: od doboru odpowiednich czujek dymu i innych sensorów, przez wykonanie projektu rozmieszczenia zgodnego z normami, aż po pomoc w przygotowaniu dokumentacji odbiorczej dla PSP. Dzięki temu inwestor ma pewność, że system SSP nie tylko spełni wszystkie wymogi formalne, ale przede wszystkim realnie podniesie bezpieczeństwo obiektu. Jeżeli masz pytania dotyczące projektu lub chcesz zweryfikować poprawność rozmieszczenia czujek w swoim budynku – skontaktuj się z naszymi ekspertami. Chętnie doradzimy i pomożemy w doborze optymalnych rozwiązań, tak aby Twój system sygnalizacji pożaru był skuteczny, niezawodny i bezproblemowo odebrany przez straż pożarną. Bezpieczeństwo to inwestycja, która się opłaca – zadbaj o nie razem z profesjonalistami FUMARO.

Przeczytaj również: